Για να απαντήσω στο θέμα της ώρας αυτής πρέπει να το διαμελίσω. Εγώ, τουλάχιστον, δεν βρίσκω ένα κοινό παρονομαστή για όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης. Για την εκπαιδευση όλων των ηλικιών, αλλά και για τους διάφορους στόχους. Για την εκπαίδευση των καλλιτεχνών και για την καθολική εκπαίδευση. Μιλώ για την αναγκαιότητα του ελεύθερου σχεδίου. Αν μιλούσα για το σχέδιο στο σύνολό του, εκεί, ναι, υπάρχει κοινός παρονομαστής και αν προλάβω στο τέλος θα αναφερθώ και σ'αυτό

Επειδή ο στόχος του ελεύθερου σχεδίου έχει διπλή κατεύθυνση, αν όχι για τους επαγγελματίες τουλάχιστον για όλους τους άλλους και ιδιαίτερα στη σχολική εκπαίδευση, θα ξεχωρίζω το στόχο της αισθητικής αγωγής και ειδικά ότι έχει να κάνει με την αντίληψη που αναπτύσσεται μέσω της όρασης και της αφής (παρ'όλο που δεν θα αναφερθώ στην τελευταία), από το στόχο της προσέγγισης και κατανόησης της τέχνης

Παραμένω λοιπόν στο χώρο του Γυμνασίου και Λυκείου ή μάλλον στις ηλικίες που προσεγγίζουν ή είναι εφηβικές και θα αναφέρω τα εφόδια που μπορεί να προσφέρει και τις ιδιότητες που μπορεί να αναπτύξει.

Πρώτον, οξύνει την παρατηρητικότητα και προ παντός τη δυνατότητα εμβάθυνσης στο φυσικό φαινόμενο γιατί το σχέδιο δεν είναι απλή καταγραφή, αλλά κυριαρχία, που προϋποθέτει ανάλυση και ανασύνθεση των δεδομένων της όρασης.

Δεύτερον, γνώση της σημασίας που έχει η αναλογία, σαν προσωπική αντίληψη της αναλογικότητας του μέρους προς το σύνολο. Στην άσκηση του άλλωστε, το ελεύθερο σχέδιο επιστρατεύει νου, αισθητήρια όργανα, μάτια και χέρια δηλαδή, και έτσι συντείνει στην σφαιρική ανάπτυξη της προσωπικότηταςπου καταπιέζεται και διασπάται από τη σχολική δομή. Στη διαδικασία αυτή, αναπτύσσονται δεξιότητες, ενθαρύννεται η πρωτοβουλία, ο νέος οδηγείται στην αυτοπειθαρχία, στην προσήλωση στο στόχο, στο πάθος για το έργο, για τη δημιουργία δηλαδή. Αυτά ως προς την αγωγή. Μπορεί να ξέχασα και άλλα σημαντικά.

Στο θέμα της προσέγγισης και κατανόησης των καλών τεχνών, το ελεύθερο σχέδιο παίζει επίσης το ρόλο του, που κατά την άποψή μου είναι η βίωση της διαδικασίας του καλλιτεχνικού δρώμενου, γιατί η άσκηση ελεύθερου σχεδίου είναι εν δυνάμει καλλιτεχνικό δρώμενο. Έστω και αν υπάρχουν διαστρεβλώσεις του στόχου από το περιβάλλον του νέου ή και από το δάσκαλο, οπότε μπορεί το έργο να κλίνει προς τη μίμηση. Ακόμα και τότε, γιατί η μίμηση, μια έννοια με πολύ αρνητική φόρτιση, είναι ακόμα και αυτή μια κάποια δημιουργία. Βρίσκεται στη βάση των πολιτισμών, στη ρίζα της συνοχής των κοινωνιών.

Στις προγυμνασιακές, προεφηβικές ηλικίες, θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνη την άσκηση του σχεδίου απ' το φυσικό, τουλάχιστον με τον τρόπο που αυτό νοείται από τους αποφοίτους των ΑΣΚΤ και νομίζω όλων των ντόπιων καλλιτεχνικών σχολών. Δηλαδή το στέκομαι απέναντι στη φύση, παρατηρώ, μελετώ και ταυτόχρονα σχεδιάζω, ερμηνεύοντας με αποκλίσεις ή όχι το φαινόμενο. Είμαι αντίθετη ακόμα και με διαφορετικούς τρόπους άσκησης, όπως ας πούμε με κινέζικη άσκηση, όπου η μελέτη από το φυσικό (παράλληλα με όξυνση της μνήμης) γίνεται ως εξής: η σκηνή που πρόκειται να ζωγραφιστεί περνάει μπροστά από το σχεδιάζοντα και αφού η κίνηση ολοκληρωθεί και η εικόνα σβήσει, τότε ο σχεδιάζων εκτελεί, ζωγραφίζει, σχεδιάζει ή ότι άλλο. Η άσκηση είναι πολυπλοκότερη, αφού περιέχει την κίνηση, αλλά είναι διαφορετική σα στάση και πλησιέστερη με τη στάση ζωής του νήπιου και του μικρού παιδιού, όπως αυτή εκδηλώνεται μέσα από την ελεύθερη εικαστική του εκδήλωση. Η στάση του παιδιού είναι ριζικά αντίθετη από τη δράση του εφήβου και του ενήλικα, αν και πολλοί έφηβοι και ενήλικες διατηρούν την παιδική σχεδιαστική αντίληψη-κάτι που δείχνει πόσο αυτή είναι ανθρώπινα νόμιμη και ισχυρή.

Το παιδί εκφράζεται με απλά σύμβολα που είναι εικαστικά συμπεράσματα σε ένα χώρο δισδιάστατο, αλλά αχανή, χωρίς όριο, που κια αυτός συμβολικά αντιπροσωπεύει την  απρόσκοπτη συνέχεια της ζωής. Όταν δεν εμποδίσουμε το παιδί, δεν θα σταματήσει στην καθορισμένη ζωγραφική επιφάνεια, αλλά θα συνεχίσει στο τραπέζι, στο πάτωμα και αλλού.

Η έννοια της σύνθεσης έχει μάλλον κινηματογραφικό χαρακτήρα, πράγμα που παρατηρείται με άλλο τρόπο και πολύ πιου εξελιγμένα σε πολλές περιόδους τέχνης. Το παιδί, αν προσέξουμε, ζωγραφίζει άνετα και σταθερά. Δεν αμφιβάλλει. Είναι κύριος της σχεδιαστικής του πράξης που αντιπροσωπεύει τις γνώσεις του, όπως αυτές ντύνονται, φιλτράρονται και ερμηνεύονται από τη ζωογόνα, δημιουργική του φαντασία.

Στον έφηβο αναπτύσσεται το ενδιαφέρον για την εξωτερική πραγματικότητα και τη σχέση του με το περιβάλλον. αυτά θα τον οδηγήσουν σε νέα αντιμετώπιση του φαινομένου. Θα εμβαθύνει στον κόσμο που ανακαλύπτει και η τρισδιάστατη αντίληψη του χώρου θα γίνει πιο συνειδητή.

Τώρα, επομένως, η άσκηση του ελεύθερου σχεδίου θα ακολουθήσει την ανθρώπινη φύση και θα τη βοηθήσει. Στην περίπτωση του μικρού παιδιού θα την εκβιάσει.

Ποιος ο λόγος να σπρώξουμε το παιδί να εγκαταλείψει νωρίτερα την παιδική ηλικία; Είναι σαφής η τάση αυτή εδώ και πολλά χρόνια και έχει ίδιους στόχους με εκείνους που οδηγούν στην καταστροφή του περιβάλλοντος. Την εκμετάλλευση κάθε δυνατού έμψυχου και άψυχου στην πρόωρη, άλογη, έξω από κάθε μέτρο ένταξη στο σύστημα. Ας μην την επιτείνουμε εμείς με το ελεύθερο σχέδιο. Και το εννοώ σε όλες τις μορφές. Τις πιο αθώες και ανυποψίαστες. Υπάρχουν άλλες προσεγγίσεις που μπορούμε να επιλέξουμε ή να προσθέσουμε για να επικοινωνήσουμε με το παιδί και να εμπλουτίσουμε το μελλοντικό δημιουργικό άνθρωπο.

Όσο για το ελεύθερο σχέδιο-καλλιτεχνικές σπουδές, λίγα λόγια μόνο. Είναι ασφαλώς ένα σημαντικό εφόδιο. Τον τελευταίο καιρό έχει περιοριστεί και διαφοροποιηθεί στις ανώτατες σπουδές και με εντατικό ρυθμό γίνεται μόνο στα φροντιστήρια. 'παρακολουθώ τη διαφοροποίηση αυτή χωρίς καμία εναντίωση. Σα σχόλιο μόνο να θυμήσω ότι στο παρελθόν και μάλιστα σε μεγάλες εποχές τέχνης δεν θεωρήθηκε σαν αναγκαία άσκηση. Η σπουδή τότε στηριζόταν στο έργο των προηγούμενων, σε κοινωνικο-φιλοσοφικούς κανόνες με επίσης καταπληκτικά αποτελέσματα. Καλό είναι να θυμόμαστε, γιατί δεν ξέρουμε τι φέρνει το μέλλον, αλλά και για να κατανοήσουμε το παρελθόν.

Και επιτρέψτε μου ελάχιστα λόγια για το σχέδιο, την έννοια στο σύνολό της.

Θα ξεκινήσω με την περίφημη και φιλοσοφικά μεστή ρήση του Ευαγγελιστή: "εν αρχή είναι ο λόγος" που βρίσκεται στη ρίζα κάθε δημιουργίας. Αν όμως ο "λόγος", έννοια κατ' εξοχήν αφηρημένη (και όχι αναγκαστικά προδεδεμένη στον προφορικό λόγο), είνια ικανός να πραγματώσει τη δημιουργία ενός Θεού, το σχέδιο, που είναι έννοια πιο χειροπιαστή γιατί περιέχει τη σύλληψη, αλλά και τα στοιχεία της πραγμάτωσης, είναι στην αφετηρία του ανθρώπινου δημιουργήματος, από τον σχεδιασμό έργων που δεν έχουν να κάνουν άμεσα με τον πολιτισμό ως τα έργα όλων των τεχνών. Και για να αναφερθούμε στα εικαστικά έργα, που ανεξάρτητα από αξιολογήσεις, είνια αποδεκτά και συγκινητικά (ακόμα περισσότερο όταν γίνονται από παιδιά, γιατί επιβεβαιώνουν τη δημιουργική ικανότητα και προάγουν την έννοια της ελεθερίας, που ενυπάρχει στο δημιούργημα τέχνης) εμπλουτίζουν εκείνη την ποιότητα ζωής που εξαρτάται, όχι μόνο, αλλά κυρίως, από το χώρο επέκτασης του πνεύματος και της αίσθησης.

Γι'αυτό το σχέδιο, που εμπεριέχει το στόχο του δημιουργού και καταλήγει σε άπειρες εκφράσεις στο στόχο που συνθέτει, δεν έχω καμία επιφύλαξη. Για όλες τις ηλικίες