Αν και ο άνθρωπος αναπτύσσεται πνευματικά σε όλες τις ηλικίες, κυριότερος χρόνος της ανάπτυξής του είναι η παιδική ηλικία του. Το παιδί είναι σαν άγραφη σελίδα, απαλλαγμένο συνήθως από τις ανάγκες επιβίωσης και με αρκετό χρόνο διατεθειμένο στην εκπαίδευση.
Στην ενήλικη φάση της ζωής του, το άτομο έχει διαμορφώσει αρχές, έχει να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της επιβίωσης και συνήθως έχει λιγότερη πρόσβαση στη μόρφωση. Έχει αναλάβει τον κοινωνικό ρόλο του ενήλικου και εξελίσσεται με μικρότερα άλματα.
Ό,τι περιλάβω στην ομιλία μου, ισχύει για όλες τις φάσεις της ζωής, σε ποσά ανάλογα με την δεκτικότητα που κυρίως ορίζεται από όσα προανέφερα.
Ο τίτλος της εισήγησης μου αναφέρεται στο ρόλο της τέχνης στην ανάπτυξη του σημερινού ανθρώπου. Θα μιλήσω όμως και για τη σημασία της. Ο όρος σημασία είναι καθολικότερος, έχει σχεδόν επιστημονική ουδετερότητα και δηλώνει τη βαρύτητα της έννοιας, ενώ η λέξη ρόλος, τουλάχιστον στη συνείδησή μας, προσδιορίζεται ως το οργανωμένο μέρος ενός προκαθορισμένου σκοπού. Χρειάζεται να ασχοληθούμε και με τα δυο, να ξεκαθαρίσουμε τις έννοιες, τουλάχιστον όσοι ασχολούμαστε με την εκπαίδευση εντός και εκτός σχολείου, για να κατευθύνουμε τους ρόλους ανάλογα με τη σημασία ή τουλάχιστον να διακρίνουμε από που πηγάζουν και που στοχεύουν οι ρόλοι που προωθούνται.
Στην τέχνη, όπως είναι γνωστό, υπάρχουν πνευματικοαισθητικές διαφοροποιήσεις, τα καλλιτεχνικά ρεύματα, που είναι δείκτες επιστημονικών και πολιτικοοικονομικών διαφοροποιήσεων της κοινωνίας, δείκτες των ιδεών κάθε πολιτισμού. Από την αισθητική τους πλευρά, αποτελούν το πνευματικό απόθεμα, το πάνθεο της ανθρώπινης δραστηριότητας που λέγεται τέχνη. Είναι ένα πνευματικό μορφοποιημένο και υλοποιημένο υλικό, ένα ντοκουμέντο ιστορίας και φιλοσοφίας, αλλά, ας μην το ξεχνάμε, δεν είναι ούτε προφορικός ούτε γραπτός λόγος. Όταν πρόκειται για τέχνη και όχι για λογοτεχνία είναι υλοποιημένος λόγος. Τα παραπάνω περί ρευμάτων τα ανέφερα για τον εξής λόγο: Ασφαλώς στην εκπαίδευση η ιστορία και η φιλοσοφία έχουν μεγάλη σημασία. Αλλά ανάλογα με το πώς και πόσο και πότε θα τα μεταχειριστούμε διαδραματίζουν διαφορετικό ρόλο στην ανάπτυξη. Πολύς λόγος για ιστορία τέχνης γίνεται τώρα τελευταία. Κάποιος ρόλος της προετοιμάζεται. Η δική μου τοποθέτηση σε γενικές γραμμές θα φανεί από το σύνολο της εισήγησής μου.
Στην τέχνη, όπως επίσης είναι γνωστό, υπάρχουν ποιοτικές διαβαθμίσεις. Καλό-καλύτερο-κάλλιστο. Στην ομιλία μου δεν έχουν θέση τέτοιες διακρίσεις. Τις θεωρώ ελάσσονος σημασίας. Για να γίνω κατανοητή, νομίζω πως πρέπει να δώσω το στίγμα μου. Είμαι εικαστικός καλλιτέχνης που ασκεί την τέχνη του. Υπήρξα όμως παράλληλα για 30 χρόνια καθηγήτρια τέχνης στη μέση εκπαίδευση και επίσης σε εξωσχολικούς χώρους. Ολη μου η ζωή περιστράφηκε γύρω από την τέχνη. Θαύμασα και συνεπάρθηκα από τα έργα ΄τέχνης όλων των εποχών και των λαών. Έζησα την ανθρώπινη περιπέτεια, την αμφιβολία, την αγωνία, τη μαγεία και το πάθος ασκώντας τη δική μου τέχνη. Αν όμως σεβάστηκα την ευφυία, την εφευρετικότητα, ακόμα και το μεγαλείο της ανθρώπινης φύσης, αν κατάλαβα την τεράστια και ευεργετική σημασία του εκχυλίσματος της ανθρώπινης δυνατότητας και ενέργειας που οδηγούν στην Τέχνη, αν διαπίστωσα την παγκοσμιότητα του φαινομένου, το οφείλω στην τέχνη των παιδιών του σχολείου, στην ανάπτυξη της πνευματικότητάς τους, που συντελούνταν από την προσωπική τους ενασχόληση με την τέχνη, καθώς και από τη μαζικότητα της ενασχόλησης μέσα στον ίδιο χώρο από όλα τα παιδιά.
Αυτός είναι ο λόγος που θεωρώ ελάσσονος σημασίας τις ποιοτικές κρίσεις επί των έργων, τις διαβαθμίσεις του ταλέντου και αντιδρώ σε όποιο προγραμματισμό ανάπτυξης δια της τέχνης που θα στηριζόταν στη λογική (και τη σκοπιμότητα) της διάκρισης και όχι στο φαινόμενο της παγκοσμιότητας.
Οι μεγάλοι καλλιτέχνες, τα μεγάλα έργα τέχνης (και αν υπήρχαν) θα έχαναν την μεγαλύτερη αξία τους (ιδιαίτερα την κοινωνική) και θα παρέμεναν απομονωμένα φαινόμενα, χωρίς να γίνονται ούτε φάροι, ούτε στόχοι, αν αποτιμητές της αξίας τους θα ήταν ένας κόσμος αποτελούμενος από παθητικούς θεατές με κάποιους "ειδήμονες διάμεσους". Το ίδιο τα μεγάλα ρεκόρ και οι μεγάλοι αθλητές θα ήταν απλά περίεργα φαινόμενα, αν δεν ήταν οι πρωτοπόροι μιας αθλούμενης ανθρωπότητας.
Ας δούμε τώρα ποιος είναι ο μηχανισμός και η σημασία της ανάπτυξης των αισθητηρίων στη διαμόρφωση και την ανάπτυξη του ατόμου. Ξεκινώ από την αισθητηριακή ανάπτυξη που είναι και η βάση της τέχνης. Ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και επικοινωνεί με το γύρω κόσμο χάρη στις αισθητικονοητικές του λειτουργίες. Δέχεται ερεθίσματα, τα επεξεργάζεται, αναπτύσσει την κρίση και αυξάνει τις γνώσεις του με τη μικτή αυτή λειτουργία. Για να αναπτύσσεται λοιπόν φυσιολογικά, πρέπει να αναπτύσσει ανάλογα την αισθητικονοητική του λειτουργία. Ο άνθρωπος είναι δέκτης και πομπός ερεθισμάτων. Έχει την ανάγκη (και αυτό παγκόσμιο φαινόμενο) της αποτύπωσης του εαυτού του, της μετάδοσης του μηνύματός του στο χώρο. Όσο πιο αναπτυγμένη είναι η αισθητικονοητική του λειτουργία, τόσο και η τέχνη των νοημάτων του θα είναι πιο ενδιαφέρουσα και εμπλουτισμένη. Συνήθως λέμε ότι η "αισθητική αγωγή ολοκληρώνει την προσωπικότητα". Γι αυτό την ολοκληρώνει. Γιατί αναπτύσσει όλες τις ικανότητες του ατόμου.
Η τέχνη είναι αισθητικό μήνυμα. Περιέχει λόγο, συναίσθημα, άποψη-θέση. Στοχεύει στην επικοινωνία, εκφράζει το άτομο, καθώς και όλα τα άτομα με κοινούς χαρακτήρες-ιδέες. Εκφράζει με τον ίδιο τρόπο (και ανάλογα με την ισχύ της) ομάδες, κοινωνικές τάξεις, εποχές. Ανάλογα με τη δυναμικότητα των ομάδων αυτών κυριαρχεί υποτάσσοντας, συνυπάρχει. Συντηρεί, διαδίδει και προβάλλει το ιδεώδες, τον τρόπο ζωής της ομάδας που εκπροσωπεί ή για τους ίδιους λόγους προσπαθεί να το ανατρέψει. Είναι επομένως δείκτης και όπλο των κοινωνικών ζυμώσεων. Αναφέρομαι σε καθαρή τέχνη και λογοτεχνία. Όχι σε αυτό που λέμε στρατευμένη τέχνη. Αυτή είναι τέχνη που εκ των προτέρων μεταχειρίζεται αισθητικούς μηχανισμούς και σλόγκαν με σκοπό την επιβολή μιας ιδέας με στόχους καθαρά εκτός αισθητικής. Κακώς την έχουμε συνδέσει με μια συγκεκριμένη ιδεολογία. Εξυπηρετεί το ίδιο ιδιωτικά και άλλα συμφέροντα. Παράδειγμα: τον τελευταίο καιρό στην Αμερική, διάφορα τρατ, έχοντας υπαλληλοποιήσει κάποιους ιστορικούς και κριτικούς τέχνης και σε συνεργασία με οργανισμούς μάρκετινγκ "προβλέπουν" ποιες μορφές τέχνης πρέπει να λανσαριστούν και επιλέγουν εκείνους τους καλλιτέχνες που δίνουν τα εχέγγυα της εκτέλεσης. Κανονική στράτευση και μάλιστα με μετατόπιση του δημιουργικού ρόλου,
Η έλλειψη αισθητικών ερεθισμάτων συρρικνώνουν τις ανθρώπινες δυνατότητες. Η αισθητική αγωγή και η τέχνη εμπλουτίζουν και απελευθερώνουν το άτομο. Η χειρότερη μορφή δουλείας είναι η ελαχιστοποίηση των αισθητηριακών ερεθισμάτων (ας θυμηθούμε τα λευκά κελιά της Γερμανίας). Ανάλογα φιμώνει και αλλοιώνει τις ανθρώπινες κεραίες η επιβολή επί των αισθήσεων. Πρέπει να το θυμόμαστε, διδάσκοντες και μη.
Οι γενικότητες που ανάφερα ισχύουν από καταβολής κόσμου. Οι ειδικές συνθήκες όμως του καιρού μας έχουν διαφορές από άλλες εποχές. Πριν 50 χρόνια στον τόπο μου η εκπαίδευση ήταν περιορισμένη. Ελάχιστος λόγος γινόταν για τέχνη. Τηλεόραση, περιοδικά παιδικά, βομβαρδισμός εικόνας και ήχου δεν υπήρχαν. Τα παιδιά δεν είχαν επιμελημένη αισθητική αγωγή, αλλά είχαν ώρες ελευθερίας και αισθητηριακής επικοινωνίας με το περιβάλλον. Αποτέλεσμα: πιο φυσιολογική ζωή, λιγότερο άγχος, μεγαλύτερη δυνατότητα σύλληψης και σκέψης απάνω στο φυσικό φαινόμενο, λιγότερη μονομέρεια και το κυριότερο είχαν δημιουργικότητα, φαντασία και τόλμη που εκφραζόταν στο όχι προκατασκευασμένο παιχνίδι και με υλικά ευτελή. στο ελεύθερο αυτό παιχνίδι, που γινόταν χωρίς πρόγραμμα και χωρίς καθοδήγηση αναπτυσσόταν η φαντασία, η επιμονή, η υπομονή, η επιδεξιότητα, η υπευθυνότητα και το πάθος.
Τα παιδιά δεν είχιαν επιμελημένη αγωγή, αλλά κάνανε τέχνη, χωρίς να το ξέρουν, μέσα από το παιχνίδι τους. Σήμερα τα παιδιά μεγαλώνουν σε διαφορετικό σκηνικό. Η εκπαίδευση, όταν εφαρμόζεται κατά τα προγράμματα, καλύπτει μεγάλο μέρος του καθημερινού τους χρόνου. Ο κατατεμαχισμός και ο όγκος των γνώσεων που δεν τείνουν στην καθολική κατανόηση, αλλά συσσωρεύονται στο μυαλό, η καθήλωση στο θρανίο που απαγορεύει τον αισθητηριακό εμπλουτισμό, η αγωνία για το βιοπορισμό και την κοινωνική άνοδο, που κάνουν τους γονείς να απογεμίζουν τις ώρες των παιδιών τους με μαθήματα και από την άλλη μεριά ο βομβαρδισμός των τεχνητών ερεθισμάτων της εικόνας, του ήχου και του λόγου, που συνήθως είναι ευτελή υποκατάστατα τέχνης, υποδείγματα ενός τρόπου ζωής που δεν εμπλουτίζουν, αλλά αντίθετα συρρικνώνουν και αιχμαλωτίζουν το πνεύμα.
Όλο αυτό το σύστημα εκπαίδευσης και ζωής μεταβάλλει το δημιουργικό άτομο σε απλό θεατή, τον κουτσουρεύει και τον υποβιβάζει από ολοκληρωμένη προσωπικότητα σε απλό γρανάζι μιας μηχανής που τον συνθλίβει και παρ' όλ' αυτά τη συντηρεί.